*

Nam, leśnikom, często wydaje się, że wiemy o lesie wszystko. A przynajmniej, że nikt nie zna lasu tak dobrze jak my. Zasadniczo i ogólnie – tak jest. Ale czasem zdarza się, że ktoś przychodzi i pokazuje nam miejsca albo sytuacje, o których niby wiedzieliśmy, ale nie do końca zdawaliśmy sobie sprawę z ich ważności i unikalności.

W roku 2012 powstała Czerwona Księga Roślin Województwa Łódzkiego, jako efekt pracy botaników-pasjonatów, naukowców z Uniwersytetu Łódzkiego i Ogrodu Botanicznego w Łodzi. W Księdze znalazło się 100 najbardziej zagrożonych gatunków roślin z naszego regionu. Wiele z nich to gatunki leśne.

Samo zinwentaryzowanie i opisanie gatunków to za mało, żeby zachować je dla przyszłych pokoleń. Także objęcie ochroną zachowawczą, tj. pozostawienie bez żadnych działań miejsc gdzie występują, nie gwarantuje ich utrzymania. Dotyczy to w szczególności roślin wrażliwych, o małej tolerancji, o specyficznych wymaganiach, o wąskim spektrum szeroko rozumianych warunków środowiskowych. Naturalne procesy, takie jak rozwój podszytu czy nadmierne zacienienie, mogą spowodować, że niektóre znikną z naszej flory bezpowrotnie. Dodatkowo – gatunki wrażliwe są pod stałą presją gatunków ekspansywnych. Muszą walczyć o światło, o miejsce, o kawałek gleby, gdzie mogłyby skiełkować ich nasiona. Nie ma się co oszukiwać – większość gatunków zagrożonych wymaga ochrony czynnej. Dlatego Autorzy Czerwonej Księgi Roślin Województwa Łódzkiego w następnym kroku opracowali Regionalne programy ochrony wybranych gatunków roślin rzadkich i zagrożonych wyginięciem na terenie województwa łódzkiego i zaprosili Lasy Państwowe do ich wspólnej realizacji.

Piaskowiec trawiasty (Arenaria graminifolia) – mimo, że nie znajduje się na liście gatunków chronionych (taki paradoks), jest krytycznie zagrożony wyginięciem (status CR), nie tylko w regionie łódzkim ale również w całym kraju. W ostatnich latach potwierdzany był jedynie w Puszczy Augustowskiej oraz na 2 naturalnych stanowiskach w centrum Polski – obydwa w zasięgu RDLP w Łodzi. Pierwsze znajduje się niedaleko Kamieńska, przy granicy Nadleśnictw Bełchatów i Piotrków, a drugie koło Młodzieszyna w Nadleśnictwie Radziwiłłów. Piaskowiec jest niepozorną, drobną rośliną rosnącą na ubogich, suchych, piaszczystych glebach, w miejscach dobrze nasłonecznionych. Optymalne są dla niego niewielkie polanki z luźnymi murawami lub prześwietlone bory sosnowe z dostępem światła do dna lasu. W roku 2015 wytypowano miejsca i utworzono 7 metaplantacji (nowych stanowisk) tego gatunku – 3 w Nadleśnictwie Bełchatów i 4 w Nadleśnictwie Piotrków. Posadzono tam rośliny wyhodowane w Ogrodzie Botanicznym z materiału zebranego ze stanowiska naturalnego k. Kamieńska.
 
Goździk siny (Dianthus gratianopolitanus) – gatunek wymierający (EN) w skali kraju, a krytycznie zagrożony (CR) w Polsce centralnej. W XX w. w łódzkim notowany był na 10 stanowiskach, a w ostatnich latach potwierdzony został jedynie na 5 – 2 w Nadleśnictwie Bełchatów, po 1 w Nadleśnictwach: Piotrków, Wieluń i Smardzewice. Z istniejących stanowisk zostały pobrane fragmenty pędów roślin, w celu ich namnożenia w Ogrodzie Botanicznym w Łodzi. Stanowiły bazę do wyhodowania sadzonek, którymi następnie wzmocnione lokalne populacje. W roku 2015 wspieraliśmy stanowiska na terenie Nadleśnictwa Bełchatów, a w 2019 – w Nadleśnictwach Piotrków i Wieluń. Goździk ten lubi słabo wykształcone gleby piaszczysto-żwirowe, często z rumoszem kamienistym, ciepłe murawy naskalne, miejsca suche, dobrze nasłonecznione. U nas występuje w inicjalnych borach sosnowych z luźnym drzewostanem. Dla właściwej ochrony goździka sinego bardzo ważne jest utrzymanie odkrytego lub półotwartego charakteru powierzchni, niedopuszczanie do zachwaszczenia i usuwanie podszytów – prace te wykonują Nadleśnictwa.

Dzwonecznik wonny (Adenophora lillifolia) – chyba najbardziej efektowny z ratowanych gatunków. Krytycznie zagrożony (CR) zarówno w regionie jak i w całym kraju, priorytetowy dla Europy, tj. wymagający ochrony w obszarach Natura 2000. Na swoim terenie mamy już tylko 5 stanowisk tego gatunku (po 2 w Nadleśnictwach Grotniki i Wieluń oraz 1 w Nadleśnictwie Brzeziny). A jeszcze pod koniec XX wieku notowany był u nas w 11 lokalizacjach. Dzwonecznik zachował się głównie w świetlistych dąbrowach – antropogenicznych lasach, gdzie presja krzewów i nadmierny rozwój runa ograniczane były niegdyś przez wypas zwierząt domowych, gdzie grabiono ściółkę i zbierano chrust. Prawie wyginął z powodu naturalnych procesów w środowisku leśnym – nie wytrzymał rosnącego zacienienia, wkraczania podszytu, postępującego zadarnienia gleby. Świetliste dąbrowy w naszych warunkach klimatycznych w sposób naturalny zanikają. Żeby je zachować dawny wypas zastępuje się aktywnymi działaniami – wycina się większość krzewów (szczególnie dotyczy to gatunków ekspansywnych, takich jak grab czy leszczyna) i rozluźnia zwarcie drzewostanu, usuwając pojedyncze drzewa. W roku 2018 wzmocniliśmy 2 stanowiska dzwonecznika – 1 w Nadleśnictwie Wieluń i 1 w Nadleśnictwie Brzeziny. Posadzono w sumie 185 sadzonek wyhodowanych w Ogrodzie Botanicznym. Czy uda się uratować 3 pozostałe miejsca, gdzie jeszcze rosną dzwoneczniki? Przy tym gatunku ściśle przestrzegana jest zasada, że sadzimy tam, skąd zostały zebrane nasiona. Problem w tym, że nie wszystkie rośliny macierzyste kwitną co roku, nie zawsze mają nasiona lub, jeśli już zakwitną – często zjadane są przez zwierzęta. Wg inwentaryzacji przeprowadzonej w latach 2016-2017 na 5 wspomnianych stanowiskach mieliśmy już tylko 9 (!) naturalnych pojedynczych osobników lub kęp (po 2-3 rośliny). Łącznie było nie więcej niż 15 dzwoneczników…

Zimoziół północny (Linnaea borealis) – niewielka, płożąca się krzewinka, relikt polodowcowy. Przez Polskę przebiega południowa granica jego występowania. Z uwagi na stabilne populacje pomorskie, mazurskie i podlaskie nie jest uznawany za gatunek zagrożony w kraju, jednak w Polsce środkowej i regionach południowych występuje rzadko, w rozproszonych lokalizacjach. W województwie łódzkim ma status gatunku narażonego na wyginięcie (VU) – znany jest obecnie z 6 stanowisk na terenie RDLP w Łodzi  (2 w Nadleśnictwie Skierniewice, po 1 w Smardzewicach, Radomsku, Grotnikach i Płocku). Występuje głównie w uboższych i świeżych borach sosnowych, gdzie preferuje miejsca o chłodniejszym mikroklimacie, ograniczającym rozwój innych, wysokich krzewinek (głównie borówki czernicy). W 2019 roku założone zostały 3 metaplantacje (dodatkowe stanowiska) w pobliżu miejsc dotychczasowego występowania: 2 w Nadleśnictwie Skierniewice i 1 w Nadleśnictwie Radomsko. Materiał do sadzenie mnożony był w Ogrodzie Botanicznym wegetatywnie – z fragmentów pędów pobranych z terenu.

Projekt pn. „Regionalne programy ochrony wybranych gatunków roślin rzadkich i zagrożonych wyginięciem na terenie województwa łódzkiego” – realizowany na podstawie porozumień Nadleśnictw z Ogrodem Botanicznym w Łodzi i Uniwersytetem Łódzkim - podsumowanie roku 2019:

• Program ochrony zimoziołu północnego (Linnea borealis) – założenie metaplantacji w nadleśnictwach Skierniewice i Radomsko.
• Kolejny etap Programu ochrony goździka sinego (Dianthus gratianopolitanus) – założenie nowych metaplantacji w nadleśnictwach Piotrków i Wieluń.
• Kontynuacja Programów ochrony piaskowca trawiastego (Arenaria graminifolia) w nadleśnictwach: Bełchatów i Piotrków, goździka sinego (Dianthus gratianopolitanus) w nadleśnictwach: Bełchatów i Wieluń, oraz dzwonecznika wonnego (Adenophora liliifolia) w nadleśnictwach: Wieluń i Brzeziny – monitoring i ochrona założonych wcześniej metaplantacji.